Toespraak bij de opening van SP Europaconferentie
Amersfoort, 17 januari 2004
In de eerste plaats een woord van welkom voor onze gasten uit binnen- en buitenland, die hier vandaag aanwezig zijn op onze Europa-conferentie. Daarnaast natuurlijk ook een hartelijk welkom voor jullie allemaal. Samen vinden we het blijkbaar de moeite waard onze zaterdag te besteden aan het praten over de ontwikkelingen in Europa, de Europese Unie en onze rol als politieke partij daarin. Ik hoop dat jullie en mijn tijd en inzet vandaag een goede investering zal blijken te zijn. Dat is nodig, want we hebben het hier over ingewikkelde processen, waarvoor geen kant en klare handboeken ‘wat te doen’ klaarliggen. Dat boek moeten we zelf schrijven. Ik heb inmiddels al aardig wat boeken geproduceerd, maar op dit punt ben ik, met jullie, zoekend naar de beste analyses en de meest concrete antwoorden. We zullen elkaar moeten helpen – en dan komen we er samen wel uit.
We gaan hier vandaag in werkgroepen dieper in op enkele belangrijke thema’s die spelen binnen Europa:
* Welke invloed hebben de multinationale bedrijven en het systeem van vrijhandel op de Europese Unie en de aangesloten lidstaten,
* en welke rol speelt diezelfde Unie binnen het internationaal economisch stelsel?
* Welke invloed heeft de EU op de publieke sector en op de organisatie en beloning van de factor arbeid binnen de lidstaten?
* Hoe is de voedselproductie binnen de EU georganiseerd en wat betekent dat voor het milieu en voor de consumenten?
We hebben het niet toevallig vandaag over Europa. Op 10 juni zijn er verkiezingen voor het Europees Parlement, waar we nu vertegenwoordigd worden door Erik Meijer – waarschijnlijk de man die de meeste uren voor ons maakt. Vandaag sluit de kandidaatstelling. Ikzelf ga ervan uit dat we onze fractie in het Europees parlement kunnen en moeten uitbreiden. Maar om dat te kunnen, moeten we er ook klaar voor zijn. Met een goede lijst en met een goed programma. Over lijst en programma hebben we het vandaag niet maar wel in de komende weken, in de hele partij, om zodoende op de volgende partijraad tot een afronding te komen en de verkiezingscampagne te kunnen starten. De perspectieven zijn beter dan ooit, maar precies daarom is de voorbereiding van vandaag ook zo belangrijk.
Een tweede reden om vandaag dieper in te gaan op Europa, heeft te maken met de ontwikkeling van de Europese Unie.
Nu al beslist Brussel over de meeste wetten die voor ons in Nederland gelden. De ontwikkeling naar een Europese superstaat komt in een stroomversnelling als de op stapel staande Europese Grondwet alsnog wordt aangenomen. Dan wordt het kapitalisme als economische grondwet van de Unie vastgelegd, net als de gezamenlijke militarisering en het recht ook buiten het Uniegrondgebied als grootmacht te opereren, economisch, politiek én militair. Dat zijn zorgwekkende ontwikkelingen, waarop wij een antwoord moeten bedenken.
Zowel de verkiezingen van juni als de voortvarendheid waarmee de grote landen het Europa van de toekomst vorm willen geven, dwingen ons serieus werk te maken van onze Europa-standpunten. Dat betekent dat we onze visie op Europa, ons programma rond de verkiezingen en onze bezwaren tegen de Grondwet in 2004 breder bekend gaan maken. Naast een geweldig verkiezingsresultaat in juni moet dat wat mij betreft vervolgens tot een massaal ‘Nee tegen deze Grondwet’ bij het referendum dat mogelijk eind van dit jaar of in de loop van volgend jaar plaats zal vinden.
Het doel van deze Europa-conferentie is tweeledig: stevige discussie, heldere meningsvorming en extra activering binnen de SP. Daarnaast willen we gebruik maken om te leren van hier aanwezige Europa-deskundigen. De tijd dat wij dachten alles zelf te weten ligt allang achter ons. We zijn eigenzinnig maar niet eigenwijs en kunnen veel leren van anderen. Daarom zijn we voortdurend i gesprek met vertegenwoordigers van andere linkse partijen in Europa en daarom hebben we vandaag hier mensen uitgenodigd van wie wij denken dat zij ons wijzer kunnen maken. Heren gasten, hier ligt de uitdaging aan jullie, maak hem waar!
EU in internationaal kader
Alvorens verder in te gaan op de ontwikkeling en het beleid van de Europese Unie, wil ik eerst kort ingaan op de huidige situatie in de wereld. Sinds de barbaarse terroristische aanslagen van 11 september 2001 is de wereld er niet veiliger op geworden. Onder het motto van de oorlog tegen het terrorisme hebben de VS en haar bondgenoten eerst Afghanistan en daarna Irak aangevallen en bezet. Letterlijk en figuurlijk zijn wij echter steeds verder van huis geraakt. Met ‘wij’ doel ik ook op de Nederlandse regering, die nogal slaafs achter de Amerikaanse regering aanloopt, in strijd met de opvattingen van het Nederlandse publiek. Ik verwijs maar eens naar de grote demonstraties die mede door ons toedoen zo’n groot succes werden.
De oorlog tegen het terrorisme is voor de VS en haar bondgenoten aangegrepen om andere landen aan te vallen, tegenstellingen tussen het Westen en het Midden-Oosten op te kloppen en democratische rechten van burgers aan banden te leggen. Onder het motto van verdediging van de democratie en de mensenrechten, worden buiten de VN om oorlogen gevoerd. Het op de helling zetten van de internationale rechtsorde, is een buitengewoon gevaarlijke ontwikkeling omdat daarmee het recht van de sterkste niet langer gekanaliseerd en afgezwakt wordt. En ondertussen wordt het terrorisme niet gesmoord maar eerder aangewakkerd.
De voortvarendheid waarmee de VS en haar bondgenoten ten oorlog trekken, staat in schril contrast met hun gebrek aan belangstelling voor de strijd tegen armoede, onwetendheid en sociale uitsluiting. In het jaarverslag 2003 van de ontwikkelingsorganisatie van de Verenigde Naties, UNDP, wordt gemeld dat 54 landen armer zijn dan in 1990, dat de inkomensongelijkheid in veel ontwikkelingslanden is toegenomen en dat de situatie van de 1,2 miljard mensen die rond moeten zien te komen van minder dan een dollar per dag, tamelijk uitzichtloos is. ‘Een dergelijke achteruitgang qua overlevingsperspectief kwam voordien vrijwel niet voor’, staat er letterlijk in het rapport.
Vanuit het oogpunt van vrede en veiligheid en vanuit de noodzaak om iets te doen aan de bestrijding van armoede en uitzichtloosheid, is het zaak om werk te maken van de hervorming en versterking van de Verenigde Naties. De afgelopen periode zijn daar meerdere goed onderbouwde voorstellen voor gedaan. Waar het echter vooral aan schort is de interesse bij de machtigste landen om serieus werk te maken van een wereld waarin sociale rechtvaardigheid en het oplossen van conflicten langs niet-militaire weg centraal staan.
De Europese Unie: probleem in plaats van oplossing
Op het meest algemene niveau vormt de Europese Unie eerder de uitdrukking van een internationale orde die niet deugt dan van een samenwerkingsverband dat perspectieven biedt. De EU is met andere woorden eerder een probleem dan een oplossing. Meer en meer ontwikkelt de Unie zich in de richting van een neoliberale Europese superstaat, waarbinnen de grote landen en grote ondernemingen de dienst uitmaken. Niet de belangen van de burgers binnen en buiten de Unie, maar de aspiratie om via de vorming van de grootste interne vrije markt het sterkste economische blok van de wereld te worden, is daarbij de belangrijkste drijfveer. Tegelijkertijd ontwikkelt de EU een militaire poot; naast het opzetten van een centraal bewapeningsbureau wordt gewerkt aan de vorming van snelle reactiemacht die – desnoods preventief – overal in de wereld op moet kunnen treden.
De Europese Unie kiest ervoor zoveel mogelijk samen met de NAVO op te trekken. Sommige voorstanders daarvan beweren dat het opvoeren van de militaire capaciteit van de EU nodig is om de Verenigde Staten een toontje lager te laten zingen. Hoewel de SP evenals de voorstanders de opbouw van een militair tegenwicht tegen de VS bezorgd is over de Amerikaanse buitenlandpolitiek, zijn wij bang dat dit nieuwe blokdenken ons van kwaad tot erger brengt. Nog los van het feit dat de burgers van de lidstaten zich blauw gaan betalen wanneer de EU ervoor zou kiezen om een serieuze militaire tegenmacht tegen de VS op te bouwen, kan een toenemende rivaliteit tussen de VS en Europa op de langere termijn levensgevaarlijke gevolgen hebben.
Het alternatief van een militair sterk Europa dat met de VS samenwerkt, lokt ons evenmin. Militaire macht wordt in eerste instantie namelijk niet opgebouwd om de democratie en de mensenrechten in andere delen van de wereld te garanderen, maar om machtssferen uit te breiden, conflicten aan te gaan en die ook uit te vechten. Gezien de opstelling van de Europese Unie en de VS binnen de WTO en binnen instituties als de Wereldbank en het IMF, lijkt de meest waarschijnlijke uitkomst van dit scenario dat Europa door de VS wordt meegetrokken in haar confrontatiepolitie van de ‘west against the rest’.
In plaats van te kiezen voor versterking van het blokdenken, lijkt het mij verstandiger om te investeren in internationale samenwerking gebaseerd op wederzijds voordeel. In dat kader is het belangrijk om een proces van sociale globalisering op gang te brengen, dat een alternatief vormt voor het huidige globaliseringproces dat gekenmerkt wordt door het recht van de sterkste en groeiende tegenstellingen tussen arm en rijk. Om ons alternatief te verwezenlijken moeten we ons niet afhankelijk maken van het doen en laten van regeringen, maar zelf de handen uit de mouwen steken.
Samenwerken onder democratisch toezicht
Omdat de Europese Unie inmiddels een grote mate van zeggenschap op economisch vlak heeft gekregen en haar greep op justitie-, binnenland-, buitenland- en defensiebeleid dreigt uit te breiden, is het belangrijk dat de Brusselse besluitvorming goed gecontroleerd wordt. Daar mankeert het nu aan. Ondoorzichtigheid en achterkamertjespolitiek zijn eerder regel dan uitzondering. De macht van de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en de Europese Raad moet worden verminderd, terwijl de zeggenschap van het gekozen Europees Parlement juist moet worden vergroot. Europarlementariërs kunnen namelijk door hun kiezers naar huis worden gestuurd, terwijl nationale regeringsleiders en ministers die in beslotenheid opereren, veel moeilijker aan te pakken zijn.
Wanneer we spreken over de democratie in Europa, moeten we overigens niet de illusie koesteren dat het Europees Parlement de nationale parlementen kan vervangen. Zolang ‘Europese’ burgers niet bestaan, kan een ‘Europese’ democratie niet uitgroeien tot een volwaardig alternatief voor onze nationale democratie. Dat maakt de nodig om de democratie in ons eigen land te versterken.
De afgelopen twintig jaar zijn er veel bevoegdheden door nationale overheden aan ‘Europa’ overgedragen. Nu al is de meerderheid van de Nederlandse wetten gebaseerd op Europese richtlijnen. Dat pakt soms goed, maar andere keren ook helemaal fout uit. Europese samenwerking is absoluut nodig, maar dat is iets anders dan een Europese Unie die de lidstaten de les voorschrijft en beleid oplegt dat tégen de wens van een meerderheid van de bevolking ingaat. De huidige pretenties van de Europese Unie zijn een maatje te groot en daarom gevaarlijk. Steeds meer mensen verzetten zich dan ook terecht tegen een ‘Verenigde Staten van Europa’ dat van bovenaf dreigt te worden opgelegd. Het is dan ook niet vreemd dat het wantrouwen in ‘Brussel’ de afgelopen jaren alleen maar groter geworden is. Dat poets je niet weg door bakken subsidiegeld uit te geven aan europropaganda.
Geen neoliberale Europese superstaat
Zoals ik al aangegeven heb is niet alleen het tempo, maar ook de richting waarin de Europese Unie zich beweegt, verkeerd. De voordelen die de Europese schaalvergroting biedt, komen vooral de internationaal opererende bedrijven ten goede. Op democratisch en sociaal terrein worden door nationale regeringen daarentegen veel verslechteringen doorgevoerd met het argument dat ‘het moet van Brussel’. Dat begon al in het begin van de jaren ’90 toen de ingrepen in de Nederlandse sociale zekerheid (onder andere WAO) op die manier ‘verkocht’ werden door de toenmalige regeringen Lubbers en Kok.
Ook de recente uitverkoop van nutsbedrijven voor gas en elektriciteit worden door Brussel opgelegd. En zo zal de Europese Commissie zich de komende tijd inspannen om de gezondheidszorg, het onderwijs, de wetenschap en het openbaar vervoer binnenkort open te stellen voor particuliere investeerders. Waarschijnlijk zullen de Brusselse commissarissen, de knollen voor citroenenverkopers, ons wijs maken dat we daarmee onze internationale concurrentiepositie van Europa versterken.
Wanneer we de huidige trend niet weten te stoppen, dreigt onze publieke sector in de nabije toekomst volledig opengesteld te worden voor op winst gerichte bedrijven. Daarmee zou de sluipende sociale tweedeling in Europa feitelijk beleidsmatig ondersteund worden. Gelukkig verzetten veel burgers in de lidstaten zich terecht tegen een Europese Unie waarin hun belangen volkomen ondergeschikt worden gemaakt aan die van grote bedrijven.
De SP in het Europees Parlement
De SP stelt zich tot taak om in Brussel een heldere stem te geven aan al die kritische burgers die internationale samenwerking als middel zien om tot vrede, veiligheid en welvaart voor allen te komen. Binnen het Europees Parlement geeft de SP tegengas tegenover diegenen die streven naar een Europese superstaat waarbinnen burgers weinig te zeggen hebben en grote landen en transnationale ondernemingen de dienst uitmaken. We doen dat onder het motto: ‘Voor Europese samenwerking; tegen een Europese superstaat’. Daarbij werken we binnen en buiten het parlement samen met Nederlanders en burgers van andere lidstaten. We ondersteunen de strijd voor meer democratie en sociale rechten en proberen slechte ontwikkelingen te blokkeren. Zo heeft onze europarlementariër Erik Meijer de afgelopen periode een belangrijke rol gespeeld in het dwarsbomen van Brusselse plannen om het openbaar vervoer te privatiseren. Hoewel wij ons ervan bewust zijn dat onze invloed beperkt is, zijn wij vastbesloten om door te gaan. Daarbij gaan we ervan uit dat meer Nederlandse kiezers dan vier jaar geleden onze eurokritische opstelling delen en zich herkennen in ons streven naar vrede en sociale rechtvaardigheid.
Tot slot
Bij wijze van afsluiting wil ik u allen een nuttige en plezierige dag toewensen en mijn waardering uitspreken voor het werk van al die mensen – vooral de SP’ers in Brussel – die betrokken zijn geweest bij de voorbereiding van deze dag.
Reacties uitgeschakeld
